Isa’nin kendisine ihanet eden Yahuda ile birlikte 12 havarisi vardir. Onunla birlikte ve ölümünden sonra Isa’nin ögretisini ve hiristiyanligi yaymak için çalismislardir.
Petrus
Bayram günü 29 Haziran olan havari Petrus, Anadolu’da özellikle Antakya’da hiristiyanligi yaydiktan sonra Roma’ya gitmistir. Bir rivayete göre basi kesilerek, digerine göre basasagi çarmiha gerilerek sehit edilir. Basasagi çarmiha gerilmeyi Isa ile bir tutulmamak için kendisi istemistir. Roma’nin koruyucu azizi olan Petrus’un martir oldugu yere adina adanan san Pietro Kilisesi insa edilir (Irmscher-Weyl Carr 1991: 1637).
Hem bati hem dogu Akdeniz sanatinda; Roma katakomblarinda, Sinai’de bir ikonada ve kilise apsislerindeki tasvirlerinde beyaz saçli ve beyaz sakallidir. Mavi bir tunik ve sari himation giyer (Irmscher-Weyl Carr 1991: 1637) .
Paulus
1.yy.’da Tarsus’da Roma yurttasi olan yahudi anne-babadan dogan havari Paulus’un asil adi Saul’dur. Bayram günü 29 Haziran’dir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1604). Sam’a gönderilerek, orada yasayan küçük bir hiristiyan toplulugunu yoketmesi istenmis ancak, orada gökte birden bir isik gören Saul’un gözleri kör olmustur. Bir ses “Saul, Saul! Bana ihanet ediyorsun” der. Saul “Kimsin?” diye sordugunda, ses “Ben Isa’yim” diye cevap verir. Saul, gözleri iyilesince vaftiz olur ve Paulus adini alir. Filistin’de tutuklanir, imparator Neron’a götürülmek istenir. Bu amaçla Roma’ya gönderilen Paulus burada hapsedilir ve kiliçla sehit edilir. Petrus’la birlikte hiristiyan kilisesinin kurucusu olarak kabul edilen Paulus’un isareti bu nedenle kiliç veya mektup tomaridir (Cömert 1980: 125).
Acta Pauli et Theclae’da “kisa boylu, saglam yapili, kavisli bacakli, çiplak basli, kaslari birlesik, hafif kemerli burunlu” olarak ayrintili biçimde tanimlanan Paulus tasvirlerinde kahverengi saç ve sakallidir. Bir çok eserde Petrus’la birlikte Isa’nin iki yaninda tasvir edilir (Eyice 1962: 2).
Andreas
Petrus’un kardesi olan havari Andreas’in bayram günü 30 Kasim’dir. Paphlagonia, Kafkasya ve Karadeniz kiyilarina seyahatler yaparak hiristiyanligi yaymaya çalisan Andreas, ayni amaçla Roma’ya gittiginde vali tarafindan tutuklanir ve iskence edilerek X biçiminde bir çarmiha gerilerek öldürülür (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 92).
Tasvirlerinde beyaz saçli ve sakallidir . Genellikle kendisi gibi balikçi olan kardesi Petrus’la balik avlarken Isa’nin çagirdigi anda tasvir edilmistir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 92).
Bartholomeus
Bayram günü 11 Haziran olan Bartholomeus, hiristiyan ögretisini Anadolu’da yaymaya çalismis ve Philippus’la birlikte Hierapolis’te martir olmustur. Bartholomeus’un Hindistan, Etiyopya veya Arabistan’a da gittigi söylenir. 7.yy.’a ait Ermeni metinlerinde ise Ermenistan’da öldügü ve gömüldügü yazmaktadir (Kazhdan 1991: 259).
Philippus
Havari ve aziz olan Philippus’un bayram günü 14 Kasim’dir. Pentekosttan sonra Iskit ülkesine ve Frigya’ya gitmis buralarda hiristiyanligi yaymistir. Gnostiklerle birlikte gündeme gelen Philippus yukarida da belirtildigi gibi Hierapolis’de Bartholomeus ile birlikte martir olmustur. Kültü 6.yy. basinda gelismis, Philippus’un isleri Latince, Süryanice, Ermenice ve Habes diline çevrilmistir. Daha sonraki yazarlar da Philippus’un mucizelerinden ve islerinden söz ederler. Sinai’de 10.yy.’a ait ünik bir ikonasi bulunmaktadir. Burada Isa tarafindan kutsanirken gösterilmistir. Genellikle fildisi levhalar ve resimli el yazmalarinda diger havarilerle birlikte görülür (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1651-1652). Basindan geçen olaylardan birinde; bir melek Philippus’a Kudüs’ten Gaza’ya inen yoldan çöle gitmesini söyler. Philippus, burada Kudüs’e tapinmaya gelen Habes kraliçesi Kandaki’nin vezirine rastlar. Vezir Isaya Peygamberi okumaktadir. Kutsal Ruh Philippus’a vezire katilmasini, ona yol göstermesini ister. Birlikte yola çikarlar, bir suyun yanina geldiklerinde Philippus veziri vaftiz eder. Sudan çiktiklarinda kutsal ruh Philippus’u alip götürür ve vezir artik onu göremez. Bu olay II. Basileios Menologyasi’nda tasvir edilmistir.
Azizin mezar yapisi Hierapolis’de (Pamukkale) bulunmaktadir. Yapi surlarin disinda yüksek bir tepenin üzerinde, diger yapilardan uzakta kente hakim bir yerdedir. 5.yy.’da insa edilen yapi kare içinde sekizgen planlidir. Dik eksenlerde olmak üzere 4 girisi olan yapi kesme tasla insa edilmistir. Ziyaret yeri, hac merkezi veya sifahane oldugu birçok ek mekanin varligindan anlasilmaktadir .
Thomas
Bayram günü 6 Ekim olan havari Thomas’dan, Yahya Incil’inde “süpheci Thomas” olarak bahsedilir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 2076). Isa öldükten 3 gün sonra yeniden dirilip havarilere göründügünde orada olamayan Thomas Isa’nin dirildigine inanmaz. Sekiz gün sonra havariler yeniden biraraya gelir, aralarinda Thomas da vardir. Isa içeri girer ve Thomas’a “Koy parmagini suraya ve bak ellerime! Ver elini, koy bögrüme! Süpheci degil, inançli ol!” der (Cömert 1980: 114).
Tasvirlerde genellikle Isa’nin yaralarina elleri ile dokunurken görülür. Çesitli mucizeleri olan Thomas da inanci ugruna sehit edilmistir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 2076).
Büyük Yakup
Zebedi’nin oglu olan Yakup havari Yahya’nin agabeyidir. Bayram günü 15 Kasim ve 30 Nisan olan Yakup Filistin’de vaazlar vermis ve basi kesilerek sehit edilmistir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1031).
Küçük Yakup
Alfeus’un ogludur. 9 Ekimde anilan Yakup sopa ile dövülerek sehit edilmistir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1031).
Her iki Yakup da piskoposluk giysileri içinde bazen beyaz bazen kahverengi saçli olarak tasvir edilirler (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1032).
Yahya
Havari ve ayni zamanda dördüncü Incil’in yazari olan Yahya da Zebedi’nin ogludur. Isa’nin en sevdigi havarisi olan Yahya’nin bayram günü 26 Eylül ve 8 Mayis’dir. Meryem öldükten sonra, Petrus’la birlikte Incil’i vaaz etmeye baslar. Anadolu’ya gelerek Efes’e yerlesir. Burada iki kez Imparator Domitianus (1.yy.) tarafindan öldürülmek istenir. Birincisinde zehirli bir kadeh verilir ancak zehir yilan biçiminde disari çikar, ikincisinde yag kaynayan bir kazana atilir ancak, hiç bir sey olmadan kazandan çikar. Bu mucizelerin ardindan Patmos adasina sürgün edilir. Yaslandiktan sonra döndügü Efes’te ölür (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1043).
Mezarinin üzerine 2.-3.yy.’da basit bir mausoleum yapilir. Dört paye ile sinirli, kare planli, dört yani açik, üzeri çapraz tonozla örtülü bir yapidir. Bu yapi kisa süre sonra bir apsisle genisletilir. 4.yy.’da mezar merkez alinarak haç planli bir kilise insa edilir. Bati, kuzey ve güney haç kollari üçer, dogu haç kolu bes nefli bazilika tipindedir. Bu dönemde yapinin örtü sistemi muhtemelen ahsap çatidir. Jüstinyen döneminde örtü sistemi kubbe olarak degistirilir. Yapi, merkezde, dogu-kuzey ve güneyde birer, batida iki olmak üzere alti kubbe ile örtülür. Sütun basliklarinda Jüstinyen ve Theodora’nin monogramlari dikkati çeker. Ayrica, bu dönemde Ayasofya’dan sonra Anadolu’da insa edilen en anitsal yapi olmasi nedeniyle de önem tasir .
Havari olarak tasvir edildiginde genç ve sakalsiz, Incil yazari olarak tasvir edildiginde ise beyaz saçli ve uzun sakalli olan Yahya’nin sembolü kartaldir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1043) .
Lukas
Üçüncü Incil’in yazari olan Lukas’in bayram günü 18 Ekim’dir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1256). Hem kendi adini tasiyan Incil’i hem de Resullerin Isleri’ni yazan Lukas Antakya’lidir. Aziz Paulus’la nerede karsilastigi bilinmemesine ragmen hep birlikte görülürler. Paulus’un ölümünden sonra vaazlarina tek basina devam etmistir (Cömert 1980: 124).
Ayni zamanda doktor ve ressam olan Lukas’in Yunanistan’da çarmiha gerildigi söylenir. Yasam öyküsü mucizeler ve tehlikeli yolculuklar içermeyen Lukas’in rölikleri II.Konstantius döneminde (4.yy.) Aziz Artemios tarafindan Istanbul’a getirilmistir. Meryem ve Isa’nin birçok resmini yapmis, bunlari dinleyicilerine göstererek hiristiyan olmalarini saglamistir. Isaretleri kanatli öküz ve incildir. Bati sanatinda bazen Meryem’in resmini yaparken de gösterilir (Cömert 1980: 124). Bizans sanatinda genellikle kahverengi kivircik saçli, çukur yanakli, kisa sakalli genç bir adam olarak tasvir edilmistir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1256) .
Markus
Ikinci Incil’in yazari olan Markus’un bayram günü 25 Nisan’dir. Petrus’un katibi olarak, O’nun söyledigi sekilde Incil’i yazmistir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1299). Bir gün, Markus Adriyatik kiyilarinda vaaz verirken firtina çikar ve gemisini kiyiya iter. Kendisine görünen bir melek orada Markus’un onuruna bir kent belirecegini söyler ki bu kent Venedik’tir. Daha sonra Iskenderiye’ye giden ve burada ölen Markus’un bedeni Venedikli denizciler tarafindan Venedik’e getirilir ve Markus kentin koruyucu azizi olur (Cömert 1980: 124).
Tasvirlerinde Incil’ini yazarken görülen Markus’un sembolü kanatli aslandir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1299).
Matta
Vaftiz olmadan önceki adi Levi olan Birinci Incil’in yazari havari Matta’nin bayram günü 16 Kasim’dir. Iran ve Etiyopya’ya yaptigi yolculuklar bilinmektedir. Suriye Hierapolis’ine de gittigi ve burada öldügü söylenir. Sembolü melek olan Matta diger Incil yazarlari gibi çogunlukla Incil’ini yazarken tasvir edilmistir (Irmscher-Kazhdan-Weyl Carr 1991: 1315-1316).
Read More about Azize Barbara
